اگر صد سال پیش می‌آمدید به کوچه‌ای که به آن می‌گفتند «باغ‌دولاب»، همان ابتدا چشمتان می‌افتاد به یک توت‌فروش و وقتی می‌پرسیدید مسجد خردو کجاست، آن وقت بود که پیرمرد از پشت پیشخوانش سر بلند می‌کرد و انگشتش را نشانه می‌رفت به‌سمتی و می‌گفت: این راسته رو بگیر، برو بالا، پیچ اول دست چپ، سر کوچه رئیس‌السادات‌ها مسجد رو می‌بینی.

این روز‌ها نه خبری از پیرمرد توت‌فروش است و نه آن سیمای قدیمی کوچه باغ‌دولاب؛ خیلی چیز‌ها زیر چهره نوسازی‌ها گم شده است. با وجود این، هنوز در خم همان کوچه که امروز تابلوی شهید سالاری‌مقدم ۶ بر پیشانی‌اش دارد، قبل از ورود به کوچه باریک رئیس‌السادات‌ها، مسجد خردو قرار دارد با بیش‌از ۱۳۰ سال عمر.

قصه این مسجد روایتگر خانه‌ای است که خشت‌به‌خشتش با روح مردم محله پایین‌خیابان گره خورده است. مردم این محله هر صبح با صدای اذان ملاحیدر، واقف مسجد، بلند می‌شدند، آستین بالا می‌زدند و هنگام وضو، در زمزمه با مؤذن نفسشان را با نفس صبح گره می‌زدند. حرف از مسجد خردو «ائمه بقیع» است که بین مردم به مسجد بقیع معروف است.

مسجدی که این روز‌ها به‌همت شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن مرمتش آغاز شده است تا در کنار بیش از هفتاد مسجدی که در طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر تخریب و با تجمیع تبدیل به احسن شدند، دست‌کم بنای قاجاری‌اش به یادگار از گذشتگان سرپا بماند.

مسجد موقوفه سالاری‌مقدم است

ملاحیدر هنگام فوت به‌نقل از پیر‌های این محله صدسال داشته است. مردی که سال‌ها مؤذن مسجد ماند و خدمت خالصانه را در مسجد وقفی‌اش تا روزی که توانش را داشت، انجام داد.

آن‌طور که حسین سالاری‌مقدم، نوه او، در نودویک‌سالگی به‌یاد می‌آورد، پدربزرگش بعد از آمدن به مشهد و خرید زمین‌های کشاورزی در محله باغ‌دولاب، بخشی از زمین را وقف مسجد می‌کند.

طبق توضیحات او، دلیل اینکه در کتیبه نام ملایوسف مروی آمده که متفاوت با فامیل پدربزرگش، سالاری‌مقدم است، به روزگار صدور شناسنامه برمی‌گردد: ملایوسف مروی پدر ملاحیدر است. آن‌ها، چون خان‌های سالارآباد بودند، وقتی برای گرفتن شناسنامه می‌روند، به‌دلیل همین خان‌بودن در سالارآباد، فامیلی سالاری‌مقدم را می‌گیرند.

آن‌طور که در خاطرات این پیر محله هست، پدربزرگش بقالی طبقه همکف مسجد را وقف این بنا کرده بود که تا اواخر دهه ۱۳۵۰ جوادآقای نیری آن را می‌چرخاند. بعد از آن هم بقالی برای همیشه تعطیل می‌شود و حتی مسجد به‌دلیل رسیدگی‌نکردن فردی که تولیت در دستش بود، به مخروبه تبدیل می‌شود. معتاد‌ها درش را به تاراج می‌برند و تعدادی از وسایلش را می‌دزدند تا اینکه پانزده‌سال قبل با همت جمعی از خاندان سالاری‌مقدم مبلغی جمع‌آوری و مسجد نوسازی می‌شود.

حاج‌حسین می‌گوید: بعد از آن هرشب چهارشنبه دعای توسل در مسجد برگزار می‌شد. بعد از کرونا هم هرصبح سه‌شنبه روضه دارد. حالا امیدواریم با این مرمت مسجد خردو به روز‌های خوش گذشته برگردد.

مسجد ۳۳ متری

گرد کهنگی زمان بر سر و روی آن پاشیده، شبیه گردوخاکی که امروز به‌دلیل تراش سیمان و رویه آجرهایش بر همه‌جای آن نشسته است. کهنگی از سر و روی آشپزخانه قدیمی آن می‌بارد که کم از مطبخ‌های قدیم ندارد و همه داروندار آن در اتاقی دومتری درست در قسمت نورگیر مسجد جمع شده است.

کل این فضای ۳۳ متری که تعداد تیر‌های چوبی سقفش به بیست‌تا هم نمی‌رسد، گویا سال‌ها دست خانواده‌ای بوده است که نسل‌اندرنسل، سر تیغ آفتاب و در سینه‌کش خورشید، بر فراز پشت‌بام می‌رفتند تا با صدایی رسا خبر طلوع و غروب خورشید را بدهند.

مسجد در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده است و حتی خاطرات قدیمی‌های محل هم آن‌قدر قد نمی‌دهد که سن‌وسال دقیق مسجد را بگویند. فقط همین قدر می‌دانند که عمرش به ۱۵۰ سال پهلو می‌زند و این را پای حرف پدرهایشان شنیده‌اند. افرادی مثل غلامرضا رئیس‌السادات خاندان سالاری‌مقدم‌ها را واقف این مسجد می‌خواند و با گفتن اینکه مسجد به علت کوچکی‌اش به مسجد خردو معروف بود، به روضه‌هایی اشاره می‌کند که دلیل دق‌الباب مسجد بود.

کتیبه ۱۲۸ ساله مسجد

آن‌طور که محلی‌ها نقل می‌کنند، مسجد در دوران کرونا مدتی تعطیل بود. بعد از آن هم طلبه‌ای از بیت آقای مصباح هر سه‌شنبه صبح در آن را باز می‌کند تا نیت واقف که برگزاری روضه در آن بود، با برپایی روضه‌ای برای مردان و زنان محله عملی شود. البته در کتیبه آن هم بر برپایی روضه در مسجد خردو تأکید شده است.

آن‌طور که حامد طهماسبی، باستان‌شناسی که خواندن کتیبه این مسجد را در دست دارد می‌گوید، کتیبه سنگی آن ۱۲۸ سال قبل در تاریخ ۱۳۱۶ قمری نوشته شده است. او در گفتگو با شهرآرامحله می‌گوید: مسجد چندبار بازسازی شده که در جریان آن روی کتیبه سنگی آن سیمان کشیده شده است و اکنون با وجود تراش بازهم از هر طرف کتیبه ۳ سانتی‌متر زیر سیمان‌های بدنه قرار دارد که کامل قابل خواندن نیست.

با وجود این؛ آنچه خوانده می‌شود؛ مبنی بر این است که این کتیبه چندسال بعد از وقف و در حضور صنف بقال‌های مشهد نوشته شده است. در متن، موضوع وقف دکان است. گفته شده است دکان بقالی برای خرج امورات مسجد و برگزاری روضه در آن وقف می‌شود. همچنین نام متولی در سنگ‌نوشته ناخواناست، اما به‌عنوان فرزند ملایوسف مروی معرفی و گفته شده است مسجد در محله باغ‌دولاب قرار دارد.

مردم به مسجد خردوها اقبال داشتند، چون جانمایی درستی برای آن‌ها شده بود

پایان مرمت در اسفندماه

مرمت این مسجد تاریخی از دو هفته پیش آغاز شده است که مدیر تسهیلگری و مشارکت‌های شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن می‌گوید تا قبل از آغاز عید نوروز به پایان می‌رسد.

مجتبی گیوه‌چی از ضرورت حفظ و مرمت مسجد‌های خردو در بافت تاریخی مشهد می‌گوید و می‌افزاید: در طرح قبلی نوسازی اطراف حرم‌مطهر، به مساجد این محدوده کم‌لطفی شد و بیش از هفتاد مسجد تخریب شدند که بخشی از آن‌ها شامل مسجد خردو‌ها بود؛ مساجد کوچکی که کمتر از پنجاه‌متر مساحت دارند و مردم به آن‌ها اقبال داشتند، چون جانمایی درستی برای آن‌ها شده بود. مساجدی که نیاز‌های روزمره آیینی مردم محلی، بازاری‌ها و حتی زائران را جواب می‌دادند.

طبق توضیحات او حفظ چنین بنا‌هایی نه‌تن‌ها از نظر تاریخی و هویتی باارزش است، بلکه شناسنامه یک محله به حساب می‌آید که با داشتن کتیبه می‌توانند گذشته را روایت کنند. او درباره نحوه مرمت مسجد ائمه بقیع توضیح می‌دهد: نماشویی با سندبلاست و وایربرس، بندکشی نمای مسجد، اصلاح سنگ کتیبه، کاهگل‌کردن قاب‌های نما، تهیه در و پنجره‌های چوبی، کتیبه‌سازی بالای در نما باکاشی، کتیبه‌سازی بالای پنجره‌ها و مرمت کاهگل نما با اختصاص یک‌میلیارد ریال اعتبار انجام خواهد شد.

به گفته گیوه‌چی، بعد از مرمت برای اینکه مسجد مانند گذشته فعال شود، به‌جز روضه‌های سه‌شنبه‌صبح‌ها، دست‌کم دو نوبت نماز روزانه در آن برگزار می‌شود.

* این گزارش پنج‌شنبه ۲۱ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۵۳۴ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.